تصرف عدوانی | اثبات و شرایط طرح دعوا
مقدمه
تصرف عدوانی یکی از چالش‌برانگیزترین مسائل در دعاوی حقوقی و کیفری مربوط به املاک است. زمانی که فردی بدون رضایت یا مجوز قانونی، ملکی را از تصرف متصرف قانونی خارج کند یا آن را برای خود نگه دارد، موضوع تصرف عدوانی مطرح می‌شود. در این مقاله، به بررسی دقیق مفهوم تصرف عدوانی، تفاوت نوع حقوقی و کیفری آن، شرایط اثبات و نحوه طرح دعوا خواهیم پرداخت؛ همه با استناد به قانون جمهوری اسلامی ایران.
تعریف تصرف عدوانی
بر اساس ماده 158 قانون آیین دادرسی مدنی:
«دعوای تصرف عدوانی دعوایی است که به موجب آن، متصرف سابق مال غیرمنقول که بدون رضایت او و به صورت غیرقانونی از تصرفش خارج شده، تقاضای اعاده تصرف خود را می‌کند.»
به بیان ساده، اگر کسی ملکی را در اختیار داشته باشد و شخص دیگری بدون اجازه و رضایت قانونی، آن ملک را تصرف کند یا او را بیرون کند، متصرف سابق حق دارد برای بازگشت به وضعیت پیشین طرح دعوا کند.
انواع تصرف عدوانی
تصرف عدوانی در دو قالب قابل پیگیری است:
۱. دعوای حقوقی تصرف عدوانی
هدف آن صرفاً بازگشت به وضعیت سابق است، بدون آن‌که الزاماً اثبات مالکیت نیاز باشد. در این نوع دعوا، متصرف سابق باید نشان دهد:
- مالک یا مستأجر یا متصرف قانونی ملک بوده است.
- تصرف او به طور غیرقانونی و بدون رضایتش سلب شده است.
- هنوز سه ماه از زمان تصرف نگذشته باشد (در برخی تفسیرها).
۲. شکایت کیفری تصرف عدوانی
در ماده 690 قانون مجازات اسلامی (بخش تعزیرات) آمده است:
«هر کس بدون مجوز قانونی ملکی را تصرف کند، یا مزاحم و مانع بهره‌برداری مالک یا متصرف قانونی شود، به حبس از یک ماه تا یک سال محکوم می‌شود.»
بنابراین، اگر عمل تصرف با سوءنیت، عمد و آگاهی از غیرقانونی بودن همراه باشد، جرم تلقی شده و قابل پیگیری کیفری است.
شرایط طرح دعوای تصرف عدوانی
برای موفقیت در این نوع دعوا، سه شرط باید اثبات شود:
۱. ثبوت تصرف سابق:
شاکی باید بتواند نشان دهد پیش از تصرف جدید، خودش متصرف قانونی بوده است. این تصرف می‌تواند با سند، استشهادیه محلی، قبض پرداخت اجاره، فاکتور خرید و... اثبات شود.
۲. عدوانی بودن تصرف:
یعنی تصرف جدید بدون اذن و اجازه متصرف قبلی و به صورت قهرآمیز یا پنهانی انجام شده باشد.
۳. ادامه تصرف توسط خوانده:
فردی که ملک را عدواناً تصرف کرده، همچنان آن را در اختیار داشته باشد.
مراحل طرح دعوای تصرف عدوانی
۱. تنظیم دادخواست حقوقی
شاکی می‌تواند در دفاتر خدمات قضایی، دادخواست دعوای تصرف عدوانی را ثبت کرده و به شورای حل اختلاف یا دادگاه حقوقی (بسته به ارزش ملک) ارائه کند.
۲. ثبت شکایت کیفری
در صورت تحقق شرایط جرم، شاکی می‌تواند به دادسرای عمومی مراجعه کرده و شکایت خود را با استناد به ماده 690 مطرح کند.
مدارک لازم برای اثبات دعوا
- سند رسمی یا عادی مالکیت
- اجاره‌نامه یا قرارداد رسمی با مالک
- قبض آب، برق، گاز یا تلفن به نام متصرف
- شهادت شهود و همسایگان
- فیلم، عکس یا استشهاد محلی
تفاوت تصرف عدوانی با دعاوی مشابه
| موضوع | ویژگی کلیدی |
|---|---|
| تصرف عدوانی حقوقی | تمرکز بر بازگرداندن تصرف، بدون الزام به اثبات مالکیت |
| تصرف عدوانی کیفری | وجود عنصر سوءنیت و نیت مجرمانه |
| مزاحمت از حق | تصرف وجود ندارد، فقط مانع بهره‌برداری می‌شوند |
| ممانعت از حق | ورود به ملک نمی‌شود ولی بهره‌برداری متصرف قبلی متوقف می‌شود |
نکته‌های مهم
- تصرف عدوانی فقط درباره املاک غیرمنقول (زمین، خانه و...) قابل طرح است.
- مالک بودن کافی نیست، باید تصرف فیزیکی یا قانونی قبلی اثبات شود.
- اگر ملک از طریق حکم دادگاه یا قانون واگذار شده باشد، دعوای تصرف عدوانی جایگاهی نخواهد داشت.
جمع‌بندی
تصرف عدوانی یک دعوای رایج در حوزه املاک است که دانستن اصول قانونی و نحوه اثبات آن می‌تواند از بروز بسیاری از اختلافات جلوگیری کند. اگر ملکی در تصرف شما بوده و بدون رضایت و دلیل قانونی از آن خارج شده‌اید، با مشورت با یک وکیل مجرب، می‌توانید نسبت به طرح دعوای تصرف عدوانی اقدام کنید.