مقدمه
در نظام حقوقی ایران، روابط زوجین در بستر ازدواج رسمی با تعهدات مالی متعددی همراه است. سه مفهوم مهم در این حوزه شامل مهریه، نفقه و اجرتالمثل میشود که با وجود شباهتهای ظاهری، از نظر مبنا، زمان تعلق، نحوه محاسبه و امکان مطالبه تفاوتهای اساسی با یکدیگر دارند. آگاهی از تعریف و شرایط هر یک میتواند برای زوجین و مشاوران حقوقی بسیار راهگشا باشد.
۱. تعریف قانونی هر یک
الف) مهریه
مطابق ماده ۱۰۸۲ قانون مدنی: "به مجرد عقد، زن مالک مهریه میشود و میتواند هر نوع تصرفی در آن داشته باشد."
مهریه مالی است که زوج در زمان عقد نکاح به زن تعهد میکند، خواه عندالمطالبه (درخواست هر زمان زن) یا عندالاستطاعه (در صورت توان مالی شوهر). تعیین مقدار و نوع مهریه در اختیار طرفین است و میتواند نقدی، غیرنقدی، سکه، طلا، ملک یا هر مال دارای ارزش باشد.
ب) نفقه
براساس ماده ۱۱۰۷ قانون مدنی: "نفقه عبارت است از همه نیازهای متعارف و متناسب با وضعیت زن، از قبیل: مسکن، البسه، غذا، اثاث منزل و هزینههای درمانی و بهداشتی و خدمه در صورت عادت یا احتیاج به واسطه مرض."
نفقه یک تکلیف مالی مستمر بر عهده شوهر است که به محض شروع زندگی مشترک و در صورت تمکین زن، باید پرداخت شود.
ج) اجرتالمثل
اجرتالمثل از ماده ۳۳۶ قانون مدنی استنباط میشود: "هرگاه کسی بر حسب امر دیگری، اقدام به عملی نماید که عرفاً برای آن اجرت باشد... مستحق اجرتالمثل خواهد بود."
در حقوق خانواده، این مفهوم بر زنی اطلاق میشود که در طول زندگی مشترک، کارهای منزل یا امور مربوط به شوهر را بدون قصد تبرع (رایگان) و به درخواست او انجام داده باشد. اجرتالمثل با مطالبه زن پس از طلاق یا حین آن قابل بررسی است.
۲. تفاوتها از نظر مبنا، زمان تعلق، نحوه محاسبه و امکان مطالبه
| ویژگی | مهریه | نفقه | اجرتالمثل |
|---|---|---|---|
| مبنا | عقد نکاح | تکلیف قانونی شوهر | کار زن به درخواست شوهر |
| زمان تعلق | از لحظه عقد | از شروع زندگی مشترک و تمکین زن | از زمان شروع زندگی مشترک تا زمان طلاق |
| نحوه محاسبه | توافقی و در عقدنامه مشخص میشود | متناسب با وضعیت زن و عرف | با نظر کارشناس رسمی و میزان کار انجامشده |
| امکان مطالبه | هر زمان توسط زن | تنها در صورت تمکین زن | در صورت اثبات انجام کار و عدم قصد تبرع |
| نوع حق | دین بر ذمه شوهر | تکلیف مستمر ماهانه | دین قابل مطالبه پس از جدایی |
۳. شرایط اختصاص یا عدم تعلق هر یک
الف) مهریه
- نیاز به شرط خاصی ندارد.
- به صرف وقوع عقد، زن مالک آن میشود.
- حتی بدون برقراری رابطه زناشویی، قابل مطالبه است (مگر در طلاق قبل از نزدیکی که نصف مهریه تعلق میگیرد - ماده ۱۰۹۲ قانون مدنی).
ب) نفقه
- مشروط به تمکین زن از شوهر است.
- اگر زن بدون دلیل موجه از تمکین خودداری کند (ناشزه باشد)، نفقه به او تعلق نمیگیرد. (ماده ۱۱۰۸ قانون مدنی)
- ترک انفاق (عدم پرداخت نفقه) جرم محسوب میشود (ماده ۵۳ قانون حمایت خانواده).
ج) اجرتالمثل
- مشروط به انجام کار در منزل شوهر یا به نفع او است، بدون قصد رایگان بودن.
- زن باید ثابت کند کارهایی که انجام داده با درخواست یا رضایت شوهر و بدون قصد تبرع بوده است.
- فقط پس از طلاق (یا در مواردی فوت شوهر) قابل مطالبه است.
- شرط ضمن عقد برای تعلق اجرتالمثل میتواند راهگشا باشد.
نتیجهگیری
با آنکه مهریه، نفقه و اجرتالمثل همگی حقوق مالی زنان در چارچوب ازدواجاند، اما از لحاظ ماهیت حقوقی، شرایط تعلق و زمان دریافت تفاوتهای زیادی دارند. مهریه تعهدی مستقل و قابل مطالبه فوری است؛ نفقه، وظیفه مستمر شوهر در قبال زنِ در حال تمکین؛ و اجرتالمثل، جبران زحمات زن بابت کارهای بدون مزد در زندگی مشترک است. شناخت این مفاهیم و تفاوتهای آنها میتواند به کاهش اختلافات زوجین و آگاهی از حقوق و تکالیف در زندگی زناشویی کمک کند.